पुराण विषय अनुक्रमणिका

PURAANIC SUBJECT INDEX

(From Gangaa - Goritambharaa)

Radha Gupta, Suman Agarwal & Vipin Kumar

Home page

Gangaa - Gangaa ( words like Grihapati, Grihastha/householder etc. )

Gangaa - Gaja (Gangaa, Gaja/elephant etc.)

Gaja - Gajendra (Gaja, Gaja-Graaha/elephant-crocodile, Gajaanana, Gajaasura, Gajendra, Gana etc.)

Gana - Ganesha (Ganapati, Ganesha etc.)

Ganesha - Gadaa (Ganesha, Gandaki, Gati/velocity, Gada, Gadaa/mace etc. )

Gadaa - Gandhamaali  ( Gadaa, Gandha/scent, Gandhamaadana etc. )

Gandharva - Gandharvavivaaha ( Gandharva )

Gandharvasenaa - Gayaa ( Gabhasti/ray, Gaya, Gayaa etc. )

Gayaakuupa - Garudadhwaja ( Garuda/hawk, Garudadhwaja etc.)

Garudapuraana - Garbha ( Garga, Garta/pit, Gardabha/donkey, Garbha/womb etc.)

Garbha - Gaanabandhu ( Gavaaksha/window, Gaveshana/research, Gavyuuti etc. )

Gaanabandhu - Gaayatri ( Gaandini, Gaandharva, Gaandhaara, Gaayatri etc.)

Gaayana - Giryangushtha ( Gaargya, Gaarhapatya, Gaalava, Giri/mountain etc.)

Girijaa - Gunaakara  ( Geeta/song, Geetaa, Guda, Gudaakesha, Guna/traits, Gunaakara etc.)

Gunaakara - Guhaa ( Gunaadhya, Guru/heavy/teacher, Guha, Guhaa/cave etc. )

Guhaa - Griha ( Guhyaka, Gritsamada, Gridhra/vulture,  Griha/home etc.)

Griha - Goritambharaa ( Grihapati, Grihastha/householder etc.)

 

 

 

 

 

 

 

रासभ – शृगाल कथा (अपरीक्षितकारकम्, कथा 6)

अस्मिन् कथायां रजकस्य रासभः रात्रौ क्षेत्रमध्ये गत्वा तत्र चौर्यरूपेण चिर्भटीनां भक्षणं करोति। तदेव काले सः संगीतमपि स्मरति एवं स्वमुखेन संगीतस्य गानकरणं चेष्टा करोति। तत् श्रुत्वा तस्य भागिनेयः शृगालः आपत्तिं करोति यत् चौर कर्मणि न ध्वनि करणीयः। किन्तु रासभः न शृणोति। तस्य ध्वनिं श्रुत्वा क्षेत्ररक्षकः जागर्ति । स रासभं ताडयित्वा तस्य कण्ठे सच्छिद्रा उलूखलं बध्नाति एवं पुनः प्रसुपति।

     पंचतन्त्रे रजकस्य रासभस्य उल्लेखं पुनः पुनः भवति। रासभस्य तात्पर्यं

अस्ति – यः रासस्य भरणं करोति। लौकिक रूपेण गोपीनां कृष्णेन सह रासलीला प्रसिद्धमस्ति।  शतपथ ब्राह्मणे 1.9.1.19 रासस्य परिभाषा उपलब्धमस्ति। तत्र कथनं भवति - तदस्मै देवा रासन्तामिति तदस्मै देवा अनुमन्यन्तामित्येवैतदाह। सार्वत्रिक कथनं भवति – रसो वै सः। परमात्मा रसरूपः अस्ति। तद्रस प्राप्ति हेतु प्रयत्नं, पुरुषार्थं अपेक्षणीयः। पुरुषार्थ करणेनापि रसस्य प्राप्तिः तावत् न संभवति यावत् दैव अपि अनुकूलं न भवति।

 

भविष्य पुराणे 3.4.18.18 उल्लेखः अस्ति यत् गर्दभासुरः सविता देव सह युद्धं करोति। सविता देवः प्रसविता अस्ति। किंचित् अपि कर्म कुर्वन् प्राक् सवितः प्रसवनं अपेक्षितं अस्ति – सवितुः प्रसविताभ्यां अश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णः हस्ताभ्यां इति। अतः भविष्य पुराणस्य उल्लेखः संकेतमस्ति यत् रासभस्य विकृति रूपे कार्यारम्भे सवितुः देवतः प्रसवनं न भवति। वयं यादृच्छिक रूपेण कर्म कुर्वामः, तत्र दैव सहायं नास्ति, केवल पुरुषार्थमेव।

 

सोमयागे यज्ञकार्यार्थ मृदा खननं कृत्यं भवति। खननोपरि तं मृदां कृष्णाजिनोपरि स्थापयित्वा रासभस्योपरि स्थापयित्वा तं यज्ञभूमौ आनयन्ति।

 

अयं चित्रः गार्गेयपुरम्, कर्नूले माघ कृष्ण एकादशीतः माघ शुक्ल द्वादशी, विक्रम संवत् 2071 पर्यन्तं अनुष्ठितस्य ज्योति अप्तोर्याम सोमयागस्य श्री राजशेखर शर्मणः संग्रहात् गृहीतं भवति(कूट 23-67)

 

     मृदा खनन कर्म पुरुषार्थस्य प्रतीकः। स्वदेहः पृथिव्याः रूपमस्ति। न समस्त देहः परमात्मनः रसस्य ग्रहणे स्वअनुमति प्रदास्यति। देहस्य अंगानि संसारस्य रसस्य ग्रहणे सरलतया अनुमतिं प्रदास्यन्ति। अतः स्वपुरुषार्थेन ये – ये अवयवाः परमात्मनः रसं ग्रहीतुं अनुमतिं दास्यन्ति, तान् कृष्णाजिनोपरि स्थापयित्वा एवं ततः रासभोपरि स्थापयित्वा यज्ञभूमौ आनयन्ति। मृदा रूपान्तरणे रासभस्य किं योगदानं भविष्यति। पंचतन्त्रस्य कथानुसारेण रासभः चिर्भटी, कर्कटी खादति। कर्कट प्राणाः शिरोविहीन प्राणाः, ब्रह्माण्डे विक्षिप्त प्राणाः, अव्यवस्थित प्राणाः भवन्ति, वालखिल्य प्राणाः भवन्ति। कृक शब्दः प्रतिलिपि निर्माण हेतु भवति। आवां शरीरे प्रति क्षणं नवीन कोशिकायाः निर्माणं प्रतिलिपि नियमानुसारेण भवति। तेषां निर्माणे किंचिदपि त्रुटि कैंसर(कर्क) रोगं उत्पन्नं करोति। किं रासभः कैंसर रोगे, आयु वर्धने किंचित् प्रकारेण उपयोगी भवति, अयं अन्वेषणीयः। महाभारते अनुशासन पर्वे 3 रासभी मतंगस्य जन्मदोषान् कथयति। अयं संकेतः यत् रासभः कोशिकानां दोषाः सूक्ष्मतया जानाति। लक्ष्मीनारायण संहितायाः वर्णनं 3.225 संकेतं ददाति यत् वाचः विभिन्न भेदाः अपि रासभेण संबंधिताः सन्ति। वाक् अर्थात् विभिन्न स्तरीय शकुनाः। रासभः धेनुक अपि कथ्यते। धेना शब्दः वैदिक निघण्टु मध्ये वाक् अर्थे भवति।

 

रासभ

रासभः नासत्योः रथस्य वाहकः भवति। इदं प्रार्थनां क्रियते यत् हे नासत्यौ, भवान् स्वरथे रासभं योजय(ऋ. 1.34.9)। रासभ योजनेन किं भविष्यति। इदं अपेक्षितं भवति यत् यत्किंचित् कर्म अस्मिन् मर्त्यलोके घटयति, तत् सर्वं रासस्य रूपं भवेत्। यदि रासं घटति, तर्हि किं भविष्यति। अस्मिन् संसारे ऋणात्मकता प्रवृत्ति न भविष्यति। धनात्मकता भविष्यति, यः स्थितिः प्रथम कथा मध्ये (धनी क्षपणक कथा) अपि अस्ति। रासभस्य सामान्य रूपम् रासस्य भक्षणस्य भवति। किमपि कर्म कुर्मः, स भारमेव। पंचतन्त्र कथामध्ये अस्य स्थितेः बहिरागतुं उपायः कथितमस्ति। रासभस्य कण्ठे उलूखलं बध्नीयम् अस्ति। वेदानुसारेण(अथर्ववेद ११.३.३), चक्षुर्मुसलं काम उलूखलम्। किमपि कामना भवति, तां उलूखले प्रक्षेप्य ऊरु, विस्तीर्ण रूपं दातुं अपेक्षितं अस्ति। उदाहरणार्थं, यदि अहं क्रोधाविष्टं अस्मि, तर्हि क्रोधस्य विषये व्यापक चिन्तन करणीयं अपेक्षितं भवति। तर्हि इदं संभवमस्ति यत् रासभः रासस्य भरणकर्ता भविष्यति।

एकस्मिन् ऋचायां रासभः दीर्घायुप्रदाता अस्ति।

,०३४.०९  क्व त्री चक्रा त्रिवृतो रथस्य क्व त्रयो वन्धुरो ये सनीळाः ।

,०३४.०९ कदा योगो वाजिनो रासभस्य येन यज्ञं नासत्योपयाथः ॥

,०९६.०८  द्रविणोदा द्रविणसस्तुरस्य द्रविणोदाः सनरस्य प्र यंसत् ।

,०९६.०८ द्रविणोदा वीरवतीमिषं नो द्रविणोदा रासते दीर्घमायुः ॥

,१६२.२१  न वा उ एतन्म्रियसे न रिष्यसि देवाँ इदेषि पथिभिः सुगेभिः ।

,१६२.२१ हरी ते युञ्जा पृषती अभूतामुपास्थाद्वाजी धुरि रासभस्य ॥

,१६६.०३  यस्मा ऊमासो अमृता अरासत रायस्पोषं च हविषा ददाशुषे ।

,१६६.०३ उक्षन्त्यस्मै मरुतो हिता इव पुरू रजांसि पयसा मयोभुवः ॥

,०५३.०५  परा याहि मघवन्ना च याहीन्द्र भ्रातरुभयत्रा ते अर्थम् ।

,०५३.०५ यत्रा रथस्य बृहतो निधानं विमोचनं वाजिनो रासभस्य ॥

,०५३.१३  विश्वामित्रा अरासत ब्रह्मेन्द्राय वज्रिणे ।

,०५३.१३ करदिन्नः सुराधसः ॥

,०५५.०८  अग्निरीशे वसव्यस्याग्निर्महः सौभगस्य ।

,०५५.०८ तान्यस्मभ्यं रासते ॥

,०२५.०१  अच्छा वो अग्निमवसे देवं गासि स नो वसुः ।

,०२५.०१ रासत्पुत्र ऋषूणामृतावा पर्षति द्विषः ॥

,०७९.०६  ऐषु धा वीरवद्यश उषो मघोनि सूरिषु ।

,०७९.०६ ये नो राधांस्यह्रया मघवानो अरासत सुजाते अश्वसूनृते ॥

,०४९.०८  पथस्पथः परिपतिं वचस्या कामेन कृतो अभ्यानळ् अर्कम् ।

,०४९.०८ स नो रासच्छुरुधश्चन्द्राग्रा धियंधियं सीषधाति प्र पूषा ॥

,०५०.०६  अभि त्यं वीरं गिर्वणसमर्चेन्द्रं ब्रह्मणा जरितर्नवेन ।

,०५०.०६ श्रवदिद्धवमुप च स्तवानो रासद्वाजां उप महो गृणानः ॥

,०३४.२२  ता नो रासन्रातिषाचो वसून्या रोदसी वरुणानी शृणोतु ।

,०३४.२२ वरूत्रीभिः सुशरणो नो अस्तु त्वष्टा सुदत्रो वि दधातु रायः ॥

,०३५.१५  ये देवानां यज्ञिया यज्ञियानां मनोर्यजत्रा अमृता ऋतज्ञाः ।

,०३५.१५ ते नो रासन्तामुरुगायमद्य यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥

,०४०.०६  मात्र पूषन्नाघृण इरस्यो वरूत्री यद्रातिषाचश्च रासन् ।

,०४०.०६ मयोभुवो नो अर्वन्तो नि पान्तु वृष्टिं परिज्मा वातो ददातु ॥

,०४५.०३  स घा नो देवः सविता सहावा साविषद्वसुपतिर्वसूनि ।

,०४५.०३ विश्रयमाणो अमतिमुरूचीं मर्तभोजनमध रासते नः ॥

,००१.२२  शेवारे वार्या पुरु देवो मर्ताय दाशुषे ।

,००१.२२ स सुन्वते च स्तुवते च रासते विश्वगूर्तो अरिष्टुतः ॥

,०४७.०४  यस्मा अरासत क्षयं जीवातुं च प्रचेतसः ।

,०४७.०४ मनोर्विश्वस्य घेदिम आदित्या राय ईशतेऽनेहसो व ऊतयः सुऊतयो व ऊतयः ॥

,०८५.०७  युञ्जाथां रासभं रथे वीड्वङ्गे वृषण्वसू ।

,०८५.०७ मध्वः सोमस्य पीतये ॥

१०,०३६.१४  सविता पश्चातात्सविता पुरस्तात्सवितोत्तरात्तात्सविताधरात्तात् ।

१०,०३६.१४ सविता नः सुवतु सर्वतातिं सविता नो रासतां दीर्घमायुः ॥

१०,०६५.०३  तेषां हि मह्ना महतामनर्वणां स्तोमां इयर्म्यृतज्ञा ऋतावृधाम् ।

१०,०६५.०३ ये अप्सवमर्णवं चित्रराधसस्ते नो रासन्तां महये सुमित्र्याः ॥

१०,०६५.१५  देवान्वसिष्ठो अमृतान्ववन्दे ये विश्वा भुवनाभि प्रतस्थुः ।

१०,०६५.१५ ते नो रासन्तामुरुगायमद्य यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥

१०,०६६.१५  देवान्वसिष्ठो अमृतान्ववन्दे ये विश्वा भुवनाभि प्रतस्थुः ।

१०,०६६.१५ ते नो रासन्तामुरुगायमद्य यूयं पात स्वस्तिभिः सदा नः ॥

१०,१२२.०१  वसुं न चित्रमहसं गृणीषे वामं शेवमतिथिमद्विषेण्यम् ।

१०,१२२.०१ स रासते शुरुधो विश्वधायसोऽग्निर्होता गृहपतिः सुवीर्यम् ॥

 

रासभ गणेश १.६२.१८(क्षत्रिय - पत्नी सुमुद्रा के शाप से द्विज का चक्रिवान्/रासभ होना), वामन ५५.७०(रासभ/गर्दभ पर सवार चण्डमारी देवी द्वारा चण्ड - मुण्ड का पीछा ), महाभारत अनुशासन २७.१४(रासभी द्वारा मतङ्ग को ब्राह्मण न होकर चाण्डाल कहना, उसके जन्म का बोध कराना), लक्ष्मीनारायण १.५६०.६५(हविर्धान – पत्नी सुतेजा व हरिकेश ब्राह्मण का शाप से गर्दभ – गर्दभी होना, रेवागर्दभी संगम में स्नान से मुक्ति), ३.२२५ raasabha/ rasabha

गर्दभ गर्ग २.११.३८ ( दुर्वासा के शाप से धेनुकासुर को गर्दभ रूप की प्राप्ति, बलराम द्वारा वध ), ७.३०.५ ( कलङ्क राक्षस के गर्दभ / खर वाहन का उल्लेख ), ७.३४.२२ ( वृक दैत्य का गर्दभ / खर पर आरूढ होकर अनिरुद्ध से युद्ध का कथन ), १०.३१.१ ( सिंह दैत्य का वाहन ), देवीभागवत ४.१४.५१ ( बलि द्वारा छिपने के लिए गर्दभ रूप धारण का उल्लेख ), ११.६.२१( गर्दभ द्वारा रुद्राक्षों का भार वहन करने के कारण शिव लोक जाने की कथा ), ब्रह्मवैवर्त्त ४.२२ ( तालवन की रक्षार्थ धेनुकासुर की गर्दभ / खर रूप में स्थिति, बलि - पुत्र साहसिक का दुर्वासा शाप से गर्दभ बनना, कृष्ण द्वारा धेनुक गर्दभ के वध का वर्णन ), ४.८५.११६ ( क्रोधयुक्त मनुष्य के गर्दभ बनने का उल्लेख ), भविष्य ३.४.१८.१८ ( गर्दभ नामक असुर का सविता से युद्ध, संज्ञा विवाह का प्रसंग ) ४.८२.१५ ( गर्दभेय : प्रेत योनि को प्राप्त हुए सीरभद्र नामक वैश्य के उद्धार हेतु विपीत नामक गर्दभेय ऋषि द्वारा सुकृत द्वादशी व्रत का कथन ), ४.९४.५३ ( अनन्त भगवान् की खोज करते हुए कौण्डिन्य मुनि द्वारा वृक्ष, गौ, वृष, गर्दभ आदि से प्रश्न, अनन्त भगवान् द्वारा गर्दभ के क्रोध रूप होने का कथन ), मार्कण्डेय १५.३ ( माता - पिता का अपमान करने से गर्दभ योनि प्राप्ति का उल्लेख ), वामन ९०.८३ ( वृषाकपि व माला के पुत्र का जन्मान्तर में गर्दभ योनि में उत्पन्न होने का उल्लेख ), वायु ६७.८३ ( गर्दभाक्ष : बलि के प्रधान ४ पुत्रों में से एक ), स्कन्द ५.२.६०.३ ( मतङ्ग - पुत्र द्वारा गर्दभ के ताडन पर गर्दभी द्वारा मतङ्ग - पुत्र को जन्म के रहस्य का कथन ), ५.३.१५९.२७ ( दैवज्ञ द्वारा गर्दभ योनि प्राप्त करने का उल्लेख ), कथासरित् १०.६.१८ ( धोबी के गधे का बाघ की खाल ओढकर बाघ बनकर चरने का आख्यान ), १०.७.१८७ ( गर्दभ से गौ की भांति दुग्ध प्राप्त न होने की कथा ), लक्ष्मीनारायण १.४२४.५६ ( भिक्षु - पत्नी कलहा का पति ताडन दोष से मृत्यु पश्चात् गर्दभी बनने का उल्लेख ), १.५३९.७३( द्विगर्दभ के अशुभत्व का उल्लेख ), १.५६०.७० ( आत्रेय - पुत्र हरिकेश व अग्नि - पुत्री सुतेजा के हविर्धान ऋषि के शाप से गर्दभ - गर्दभी बनने का वृत्तान्त ), १.५६१.२५ ( हिरण्यबाहु राजा का ब्राह्मणों के शाप से खर बनने का वृत्तान्त ), ३.२२५ ( गर्दभ - पालक रत्नप्रभ की साधु - सेवा से मुक्ति प्राप्ति की कथा ), कथासरित् ८.५.५४ ( गर्दभरथ : विद्याधरों के ८ महारथियों में कुमुद पर्वत के राजा गर्दभरथ वराहस्वामी का उल्लेख ), १२.३.८९, १०८(धर्म - अधर्म रूपी वृष - गर्दभ का कथन), gardabha

 

 

इस कथा में धोबी का गधा रात्रि में खेत में जाकर वहां चोरी से ककडियों का भक्षण करता है। उसी काल में उसे संगीत का भी स्मरण होता है और वह स्वमुख से संगीत गान की चेष्टा करता है। यह सुनकर उसका भानजा शृगाल आपत्ति करता है कि चोरी करते समय ध्वनि नहीं करनी चाहिए। किन्तु गधा मानता नहीं। उसकी ध्वनि को सुनकर खेत का रखवाला जाग जाता है। वह गधे का ताडन करके उसके कण्ठ में छिद्र वाली उलूखल बांध देता है और पुनः सो जाता है।

पंचतन्त्र की कथाओं में धोबी के गधे का उल्लेख बार-बार होता है। रासभ या गर्दभ(कर्दभ – कर्द, कुत्सित का भक्षण करने वाला) का अर्थ है – जो रास का भरण करता है। लौकिक रूप में गोपियों की कृष्ण के साथ रासलीला प्रसिद्ध ही है। शतपथ ब्राह्मण 1.9.1.19 में रास की परिभाषा उपलब्ध होती है। वहां कहा गया है – देव इसके लिए रासन करें, देव इसके लिए अनुमति दें। सार्वत्रिक कथन है – रसो वै सः। परमात्मा रस है। उस रस की प्राप्ति के लिए प्रयत्न, पुरुषार्थ  अपेक्षित है। पुरुषार्थ करने पर भी रस की प्राप्ति तब तक नहीं हो सकती जब तक दैव या भाग्य अनुकूल न हो।

     भविष्य पुराण 3.4.18.18 में उल्लेख है कि गर्दभासुर का सविता देव के साथ युद्ध होताहै। सविता देव प्रसविता है। किसी भी कर्म को करने से पहले सविता से प्रसवन अपेक्षित होता है - सवितुः प्रसविताभ्यां अश्विनोर्बाहुभ्यां पूष्णः हस्ताभ्यां इति। अतः भविष्य पुराण का उल्लेख यह संकेत है कि गधे की विकृत स्थिति में कार्यारम्भ में सविता देव का प्रसवन उपलब्ध नहीं होता। हम अपनी मनमर्जी जो कुछ कर्म करते हैं, उसमें दैव सहायक नहीं बन पाता, केवल पुरुषार्थ रह जाता है।

     सोमयाग में यज्ञकार्यार्थ मृदाखनन का कृत्य होता है। खनन के पश्चात् मृदा को कृष्णाजिन के ऊपर रखकर गधे पर रखकर यज्ञभूमि तक लाया जाता है। मृदाखनन कर्म पुरुषार्थ का प्रतीक है। हमारी देह पृथिवी का रूप है। हमारी सारी देह परमात्मा के रस को ग्रहण करने के लिए अपनी अनुमति प्रदान नहीं करती। देह के अंग तो संसार का रस ग्रहण करने की अनुमति सरलता से प्रदान कर देते हैं। अतः स्वपुरुषार्थ से जो जो अवयव परमात्मा के रस को ग्रहण करने की अनुमति प्रदान करते हैं, उन्हें कृष्णाजिन पर रखकर एवं गधे पर रखकर यज्ञभूमि तक लाया जाता है। मृदा के रूपान्तरण में गधे का क्या योगदान है। पंचतन्त्र की कथा अनुसार गधा ककडी खाता है। कर्कट प्राण शिरविहीन प्राण हैं, ब्रह्माण्ड में विक्षिप्त प्राण हैं, अव्यवस्थित प्राण हैं, वालखिल्य प्राण हैं। कृक शब्द प्रतिलिपि निर्माण हेतु होता है। हमारे शरीर में प्रति क्षण नवीन कोशिकाओं का निर्माण प्रतिलिपि नियम के अनुसार होता रहता है। उनके निर्माण में जरा सी भी त्रुटि कैंसर रोग उत्पन्न कर सकती है। क्या गधा कैंसर रोग में, आयुके वर्धन में किसी प्रकार उपयोगी हो सकता है, यह अन्वेषणीय है। महाभारत अनुशासन पर्व 3 में गधी मतंग के जन्मदोष को कहती है। यह संकेत है कि गधा कोशिकाओं के दोषों को सूक्ष्म रूप से जानता है।

लक्ष्मीनारायण संहिता 3.225 में संकेत है कि वाक् के विभिन्न भेद भी गधे से संबंधित हैं।वाक् अर्थात् विभिन्न स्तरों पर शकुन। रासभ का नाम धेनुक भी है। धेना शब्द वैदिक निघण्टु में वाक् अर्थ में है।

रासभ

रासभ नासत्य या अश्विनौ का रथवाहक है। यह प्रार्थना की जाती है कि हे नासत्य, अपने रथ में रासभ का योजन करो। रासभ के योजन से क्या होगा। यह अपेक्षित है कि इस मर्त्यलोक में जो कुछ भी कर्म हो, वह सब रास का रूप हो। यदि रास घटेगा तो क्या होगा। इस संसार में ऋणात्मकता की प्रवृत्ति नहीं रहेगा। धनात्मकता घटेगी। रासभ सामान्य रूप से रास का भक्षण करने वाला कहा जा सकता है। जो कुछ भी कर्म हम करते हैं,वह सब भार रूप होता है, उत्सव रूप नहीं। पंचतन्त्र की कथा में इस स्थिति से बाहर आने का उपाय कहा गया है। रासभ के कण्ठ में उलूखल बांध दो। वेद के अनुसार अथर्ववेद ११.३.३, चक्षु मुसल हैं, काम उलूखल है। जो भी कामना हो, उसको उलूखल में डालकर उसको व्यापक बनाओ। उदाहरण के लिए, यदि हम क्रोधाविष्ट हैं तो क्रोध के विषय का व्यापक चिन्तन करने की आवश्यकता है। तभी यह संभव है कि रासभ रास का भरण करने वाला बन जाए।

प्रथम लेखन - माघ कृष्ण चतुर्दशी, विक्रम संवत् २०७२(७ फरवरी, २०१६ई.)