|
PURAANIC SUBJECT INDEX (From vowel U to Uu) Radha Gupta, Suman Agarwal and Vipin Kumar Udaana - Udgeetha (Udaana, Udumbara, Udgaataa, Udgeetha etc.) Uddaalaka - Udvartana (Uddaalaka, Uddhava, Udyaana/grove, Udyaapana/finish etc. ) Unnata - Upavarsha ( Unnetaa, Upanayana, Upanishat, Upbarhana, Upamanyu, Uparichara Vasu, Upala etc.) Upavaasa - Ura (Upavaasa/fast, Upaanaha/shoo, Upendra, Umaa, Ura etc. ) Ura - Urveesha (Ura, Urmilaa, Urvashi etc.) Uluuka - Ushaa (Uluuka/owl, Uluukhala/pounder, Ulmuka, Usheenara, Usheera, Ushaa etc.) Ushaa - Uurja (Ushaa/dawn, Ushtra/camel, Ushna/hot, Uuru/thigh, Uurja etc.) Uurja - Uurdhvakesha (Uurja, Uurjaa/energy, Uurna/wool ) Uurdhvakesha - Uuha (Uushmaa/heat, Riksha/constellation etc.)
|
|
|
ऊरु देहे उरः, उदरादिकं यः मध्यभागमस्ति, तस्य संज्ञा ज्योति-अण्डः अस्ति (इन्द्राग्नी शिखण्डाभ्याम् (प्रीणामि )। तैसं ५.७.१५.१)। यावत् क्षुधादीनि पापानि विद्यमानानि सन्ति, तावत् अस्याण्डस्य भेदनं अपेक्षितं नास्ति। इन्द्राग्नी देवौ क्षुधादीनां पापानां अपहर्तारौ स्तः। यदा पापानां क्षयः भवति, तदा ज्योतिराण्डस्य भेदनं, ऊरवोः स्थापनं अपेक्षितं अस्ति। इन्द्राबृहस्पती ऊरवोः देवौ स्तः। यावत् पापानां प्रतिष्ठा अस्ति, तावत् अमावास्या अस्ति। यदा पापानां क्षयः भवति, तदा पौर्णमासः भवति (तैब्रा ३, १, १, ११)। यजुर्वेद १२.५४ तथा तैत्तिरीय संहिता ४.२.९.४, ५.७.६.३ आदि में इन्द्राग्नि और बृहस्पति का साथ-साथ उल्लेख आया है। शतपथ ब्राह्मण ८.७.२.६ आदि में इन्द्राग्नि और बृहस्पति को अलग-अलग माना गया है लेकिन तैत्तिरीय संहिता ५.५.६.२ के अनुसार इन्द्राग्नि ही बृहस्पति है(पुराणों में बृहस्पति इन्द्र के पुरोहित हैं)। तैत्तिरीय संहिता ५.७.१५.१ में कटि प्रदेश से नीचे के प्राणों के रूप में इन्द्राग्नि को शिखण्ड तथा इन्द्राबृहस्पति को ऊरु कहा गया है। इसको इस प्रकार समझा जा सकता है कि शिखण्ड अवस्था चेतना की गर्भावस्था है, जबकि ऊरु चेतना की विस्तीर्ण अवस्था है।
यस्त ऊरू विहरत्यन्तरा दम्पती शये । महाव्रते निष्केवल्ये ऊरुभाग एतत्सूक्तम् । तथा च पञ्चमारण्यके सूत्रितम् - ‘ ऊरू इन्द्राग्नी युवं सु नः ' (ऐ. आ. ५. ३. १ ) इति । - ऋ ८.४०
तां पूषञ्छिवतमामेरयस्व यस्यां बीजं मनुष्या वपन्ति । “ऊरू' इति खण्डे शौनकेन सूत्रितम्-‘इन्द्रं विश्वा अवीवृधन्नित्यानुष्टुभं तस्य प्रथमायाः पूर्वमर्धर्चं शस्त्वोत्तरेणार्धर्चेनोत्तरस्याः पूर्वमर्धर्चं व्यतिषजति ऋ १.११ "यः राक्षसादिः "विहरति गर्भघाताय विश्लिष्टौ करोति १. अनुष्टुप्छन्दो विश्वे देवा देवतोरू । माश १०,३,२,९ । २. ऊरुवोरोजः (अस्तु) । तैसं ५,५,९,२ । ३. ऊरू तदस्य (पुरुषस्य) यद् वैश्यः । काठसंक १०१ : ५; तैआ ३,१२,६ । ४. शफाः खुरा इत्यन्येषां पशूनाम्, इति । तदूर्ध्वमुदसर्पत्ता ऊरू अभवताम्, इति । ऐआ २,१,४। . ५. यज्ञस्य वा एताः पन्नेजनीः, पुंसामग्नीत्, स्त्रीणां नेष्टा, यदग्नीन् नेष्टुरुपस्थमासीदति, मिथुनं वा एतत् संभवतो , यत्तर्ह्यप उपप्रवर्तयति तस्मिन्न् एव मिथुने रेतो दधाति, पत्नि उपप्रवर्तयति, पत्न्या हि प्रजाः प्रजायन्ते , ऊरुणोपप्रवर्तयति , ऊरुं ह्यनु प्रजाः प्रजायन्ते, दक्षिणेनोरुणोपप्रवर्तयति, दक्षिणं ह्य् ऊरुमनु प्रजाः प्रजायन्ते , अन्तरत उपप्रवर्तयति , अन्तरतो हि प्रजाः प्रजायन्ते, यद् दक्षिणा प्रवर्तयेत् पितृलोक एना निधुवेत् , अथ यदुदीचीरुपप्रवर्तयति मनुष्यलोकं एवैना उपप्रजनयति। मै ४,५,४ ॥ इन्द्राग्नी युवं सु न इत्यैन्द्राग्ना ऊरू उर्वष्ठीवे प्रतिष्ठे, इति । ताः षट्पदा भवन्ति प्रतिष्ठाया एव – ऐआ १.५.१
विशिखेन च तीक्ष्णेन पीतेन निशितेन च।
मैत्रेयागमनं चात्र राज्ञश्चैवानुशासनम्। शत्रुस्तव ऊरू भेत्स्यतीतिशापोत्सर्गः
गुह्यं रक्षतु योकार ऊरू द्वौ नः पदाक्षरम् । जघने विज्ञानघनः प्रजापतिः । कैलास- मलये ऊरू । विश्वेदेवा जान्वोः । जङ्घायां कौशिकः । गुह्यमयने । ऊरू पितरः । पादौ पृथिवी । वनस्पतयोऽङ्गुलीषु । ऋषयो रोमाणि । नखानि मुहूर्तानि । दे.भा. १२.४.९
ऊरू मङ्गलकारिण्यै वामदेव्यै तथा कटिम्।
दामोदरायेत्युदरं मेढ्रं पञ्च शराय वै।
पार्श्वे चानन्तधर्माय ज्ञानभूताय वै कटिम्।
पार्श्वे चानंतधर्माय ज्ञानरूपाय वै कटिम् ।। ६ ।।
ओं ह्रींश्रींरसिकेशाय कटिं मम सदावतु ।
गुह्यं पातु महाप्रज्ञः सक्थिनी अतिथिप्रियः ।। नखान्येवौषधिवनस्पतीनां रूपम्। ऊरू चतुर्विंशमहः। उरोऽभिप्लवः। पृष्ठं पृष्ठ्यः॥माश १२.१.४.१॥
सौम्येन युग्मं स्तनयोः सुसंहतं मध्यं तथैन्द्रेण च तेजसाऽभवत्।
वैष्णवं दक्षिणो बाहुः शैवं वामो महेशितुः
पादौ मूलं जङ्घे च रोहिणी जानुनी[क्.ओमित्तेद्] तथाश्विन्यः ।
पद्मनाभाय वै पादौ जानुनी विश्वमूर्त्तये पादौ रक्षतु गोविन्दो जङ्घे पातु जगत्प्रभुः ॥ ४॥
ऊरू द्वौ केशवः पातु कटी दामोदरस्ततः । एवमेवोदरं नाभिमेढ्रयोरन्तरं दश। विंशतिश्चाङ्गुलान्यूरू जङ्खे च त्रीणि जानुनी ॥समराङ्गणसूत्रधार ८१.५
नाभिं ग्रहपतिः पातु मंदः पातु कटिं तथा ।
सहस्रभुजनृत्पृष्टं सप्तद्वीपाधिपः कटिम् ।। इन्द्राग्नी युवं सु न इत्यैन्द्राग्ना ऊरू उर्वष्ठीवे प्रतिष्ठे, इति ऐआ. १.५.१
सुग्रीवेशः कटी पातु सक्थिनी हनुमत्प्रभुः ।
नखान्येवौषधिवनस्पतीनां रूपम्। ऊरू चतुर्विंशमहः। उरोऽभिप्लवः। पृष्ठं पृष्ठ्यः॥माश १२.१.४.१॥
सौम्येन युग्मं स्तनयोः सुसंहतं मध्यं तथैन्द्रेण च तेजसाऽभवत्।
वैष्णवं दक्षिणो बाहुः शैवं वामो महेशितुः
पादौ मूलं जङ्घे च रोहिणी जानुनी[क्.ओमित्तेद्] तथाश्विन्यः ।
पद्मनाभाय वै पादौ जानुनी विश्वमूर्त्तये पादौ रक्षतु गोविन्दो जङ्घे पातु जगत्प्रभुः ॥ ४॥
ऊरू द्वौ केशवः पातु कटी दामोदरस्ततः । एवमेवोदरं नाभिमेढ्रयोरन्तरं दश। विंशतिश्चाङ्गुलान्यूरू जङ्खे च त्रीणि जानुनी ॥समराङ्गणसूत्रधार ८१.५
नाभिं ग्रहपतिः पातु मंदः पातु कटिं तथा ।
सहस्रभुजनृत्पृष्टं सप्तद्वीपाधिपः कटिम् ।। इन्द्राग्नी युवं सु न इत्यैन्द्राग्ना ऊरू उर्वष्ठीवे प्रतिष्ठे, इति ऐआ. १.५.१
सुग्रीवेशः कटी पातु सक्थिनी हनुमत्प्रभुः ।
|