PURAANIC SUBJECT INDEX

(From vowel U to Uu)

Radha Gupta, Suman Agarwal and Vipin Kumar

Home Page

Udaana - Udgeetha  (Udaana, Udumbara, Udgaataa, Udgeetha etc.)

Uddaalaka - Udvartana (Uddaalaka, Uddhava, Udyaana/grove, Udyaapana/finish etc. )

Unnata - Upavarsha ( Unnetaa, Upanayana, Upanishat, Upbarhana, Upamanyu, Uparichara Vasu, Upala etc.)

Upavaasa - Ura (Upavaasa/fast, Upaanaha/shoo, Upendra, Umaa, Ura etc. )

Ura - Urveesha (Ura, Urmilaa, Urvashi etc.)

Uluuka - Ushaa (Uluuka/owl, Uluukhala/pounder, Ulmuka, Usheenara, Usheera, Ushaa etc.)

Ushaa - Uurja (Ushaa/dawn, Ushtra/camel, Ushna/hot, Uuru/thigh, Uurja etc.)

Uurja - Uurdhvakesha (Uurja, Uurjaa/energy, Uurna/wool ) 

Uurdhvakesha - Uuha (Uushmaa/heat, Riksha/constellation etc.)

उपल

उपल

उपल/उपर उपरि ये वैदिकसंदर्भाः सन्ति, तेषु प्रायः पूर्वी एवं उपरि एवं उल्लेखाः सन्ति। यः उपरः अस्ति, तस्य बहवः स्तराः भवितुं शक्यन्ते। उपरस्य लक्ष्यं अस्ति – या जडता अस्ति, तां अतिक्रम्य स्वरत्वस्य प्राप्तिः। या पूर्वा स्थितिः अस्ति, तस्याः लक्ष्यं जडद्रव्ये प्राणानां धारणं, पितुःसदृशं भवितुं शक्यते। ऋग्वेदे ९.११२.३ कथनमस्ति - कारुरहं ततो भिषगुपलप्रक्षिणी नना। नानाधियो वसूयवोऽनु गा इव तस्थिमेन्द्रायेन्दो परि स्रव॥ अत्र प्रतीयते यत् ये नानाधियः सन्ति, तेषां निष्क्रमणं कृत्वा गौर्धियाः प्राप्तिः लक्ष्यं अस्ति। यथा – यथा इन्दोः अवस्थायां विकासं भवति, तत् इन्दवः अवस्थातः इन्दुः अवस्थां प्रति विकासं करोति, तथा – तथा नानाधीनां गौर्धियां विकासं भवति। अन्ततः गौर्धीरपि श्येनरूप, शकुनरूप अश्वे परिवर्तयति (अश्वो वोळ्हा सुखं रथं.....  - ऋ. ९.११२.४)

द्र. दृषत् उपरि टिप्पणी

*गृणानो अङ्गिरोभिर्दस्म वि वरुषसा सूर्येण गोभिरन्धः।

वि भूम्या अप्रथय इन्द्र सानु दिवो रज उपरमस्तभायः॥ १.०६२.०५

उपरम्- उप्तं मूलप्रदेशम् – सा.भा.

*तदु प्रयक्षतममस्य कर्म दस्मस्य चारुतममस्ति दंसः।

उपह्वरे यदुपरा अपिन्वन्मध्वर्णसो नद्यश्चतस्रः॥ १.०६२.०६

उपराः – उप्ताः, स्थापिताः – सा.भा.

*यदीमृतस्य पयसा पियानो नयन्नृतस्य पथिभी रजिष्ठैः।

अर्यमा मित्रो वरुणः परिज्मा त्वचं पृञ्चन्त्युपरस्य योनौ॥ १.०७९.०३

उपरः – मेघः – सा.भा.

*युयोप नाभिरुपरस्यायोः प्र पूर्वाभिस्तिरते राष्टि शूरः।

अञ्जसी कुलिशी वीरपत्नी पयो हिन्वाना उदभिर्भरन्ते॥ १.१०४.०४

तमस्य पृक्षमुपरासु धीमहि नक्तं यः सुदर्शतरो दिवातरादप्रायुषे दिवातरात्।

*आदस्यायुर्ग्रभणवद्वीळु शर्म न सूनवे।

भक्तमभक्तमवो व्यन्तो अजरा अग्नयो व्यन्तो अजराः॥ १.१२७.०५

उपरासु उपरमन्ते अस्मिन् हवींषीत्युपराः वेदिसमीपभूमयः – सा.भा.

*मही अत्र महिना वारमृण्वथोऽरेणवस्तुज आ सद्मन्धेनवः।

स्वरन्ति ता उपरताति सूर्यमा निम्रुच उषसस्तक्ववीरिव॥ १.१५१.०५

उपरताति उपरतातौ ॥ सप्तम्या लुक् । मेघानां विस्तारवति

*षड्भाराँ एको अचरन्बिभर्त्यृतं वर्षिष्ठमुप गाव आगुः।

तिस्रो महीरुपरास्तस्थुरत्या गुहा द्वे निहिते दर्श्येका॥ ३.०५६.०२

“तिस्रो “महीः त्रयो लोकाः “उपराः उपर्युपरि वर्तमानाः “तस्थुः तिष्ठन्ति ।

*आ यूथेव क्षुमति पश्वो अख्यद्देवानां यज्जनिमान्त्युग्र।

मर्तानां चिदुर्वशीरकृप्रन्वृधे चिदर्य उपरस्यायोः॥ ४.००२.१८

अर्यः स्वामी लब्धगोधनः “उपरस्य उप्तस्य निषिक्तस्यापत्यस्य “वृधे वर्धनाय समर्थो भवति

*त्र्युदायं देवहितं यथा वः स्तोमो वाजा ऋभुक्षणो ददे वः।

जुह्वे मनुष्वदुपरासु विक्षु युष्मे सचा बृहद्दिवेषु सोमम्॥ ४.०३७.०३

उपरासु । उप देवयजनसमीपे रमन्ते इत्युपराः 

*अध क्रत्वा मघवन्तुभ्यं देवा अनु विश्वे अददुः सोमपेयम्।

यत्सूर्यस्य हरितः पतन्तीः पुरः सतीरुपरा एतशे कः॥ ५.०२९.०५

पुरः सतीः पुरस्ताद्भवन्तीः सूर्यस्य संबन्धिनीः हरितः वडवाः उपराः उपरता मन्दगतीः 

*श्रिये सुदृशीरुपरस्य याः स्वर्विरोचमानः ककुभामचोदते।

सुगोपा असि न दभाय सुक्रतो परो मायाभिरृत आस नाम ते॥ ५.०४४.०२

उपरस्य मेघस्य संबन्धिन्यः

*ते चिद्धि पूर्वीरभि सन्ति शासा विश्वाँ अर्य उपरताति वन्वन्।

इन्द्रो विभ्वाँ ऋभुक्षा वाजो अर्यः शत्रोर्मिथत्या कृणवन्वि नृम्णम्॥ ७.०४८.०३

उपरैः उपलैः पाषाणसदृशैरायुधैस्तायते विस्तार्यत इत्युपरताति युद्धम् 

*तिस्रो द्यावो निहिता अन्तरस्मिन्तिस्रो भूमीरुपराः षड्विधानाः।

गृत्सो राजा वरुणश्चक्र एतं दिवि प्रेङ्खं हिरण्ययं शुभे कम्॥ ७.०८७.०५

उपराः अस्मिन्नेव वरुणे उप्ता अन्तर्भूताः

*ते नः पूर्वास उपरास इन्दवो महे वाजाय धन्वन्तु गोमते।

ईक्षेण्यासो अह्यो न चारवो ब्रह्मब्रह्म ये जुजुषुर्हविर्हविः॥ ९.०७७.०३

पूर्वासः पूर्वे “उपरासः । उपरता अत्रेत्युपराः ।

*कारुरहं ततो भिषगुपलप्रक्षिणी नना।

नानाधियो वसूयवोऽनु गा इव तस्थिमेन्द्रायेन्दो परि स्रव॥ ऋ. ९.११२.३

*इदं पितृभ्यो नमो अस्त्वद्य ये पूर्वासो य उपरास ईयुः।

ये पार्थिवे रजस्या निषत्ता ये वा नूनं सुवृजनासु विक्षु॥ १०.०१५.०२

उपरासः यजमानजन्मन उपरि उत्पन्नाः

*एतौ मे गावौ प्रमरस्य युक्तौ मो षु प्र सेधीर्मुहुरिन्ममन्धि।

आपश्चिदस्य वि नशन्त्यर्थं सूरश्च मर्क उपरो बभूवान्॥ १०.०२७.२०

मर्कः मार्जयिता सर्वस्य शोधयिता उपरः मेघसदृशः

*देवानां माने प्रथमा अतिष्ठन्कृन्तत्रादेषामुपरा उदायन्।

त्रयस्तपन्ति पृथिवीमनूपा द्वा बृबूकं वहतः पुरीषम्॥ १०.०२७.२३

एषाम् एवंभूतानां मेघानां कृन्तत्रात् छेदनात् "उपराः । मेघनामैतत् ।

*सुपर्णा वाचमक्रतोप द्यव्याखरे कृष्णा इषिरा अनर्तिषुः।

न्यङ्नि यन्त्युपरस्य निष्कृतं पुरू रेतो दधिरे सूर्यश्वितः॥ १०.०९४.०५

उपरस्य उपलस्य

*अथ दृषदमुपदधाति । धिषणासि पर्वती प्रति त्वादित्यास्त्वग्वेत्त्विति धिषणा हि पर्वती हि प्रति त्वादित्यास्त्वग्वेत्त्विति तत्संज्ञामेवैतत्कृष्णाजिनाय च वदति नेदन्योऽन्यं हिनसाव इतीयमेवैषा पृथिवी रूपेण - [१५]….. अथोपलामुपदधाति । धिषणासि पार्वतेयी प्रति त्वा पर्वती वेत्त्विति कनीयसी ह्येषा दुहितेव भवति तस्मादाह पार्वतेयीति प्रति त्वा पर्वती वेत्त्विति प्रति हि स्वः संजानीते तत्संज्ञामेवैतद्दृषदुपलाभ्यां वदति नेदन्योऽन्यं हिनसात इति द्यौरेवैषा रूपेण हनू एव दृषदुपले जिह्वैव शम्या तस्माच्छम्यया समाहन्ति जिह्वया हि वदति - माश १.२.१.[१७]